VRIJE WIL
Wie erin gelooft is beter af
Roos Vonk*
Je hebt hard gewerkt en je bent er helemaal aan toe om uit te gaan en je lekker te laten gaan. Maar je werk is nog niet klaar en je moet het overmorgen presenteren. Als je vanavond doorwerkt en nog even alle zeilen bij zet, is het af en kun je de presentatie op tijd voorbereiden. Overmorgen uit dan, om het te vieren. Anderzijds: zou juist nu een verzetje niet heel lekker zijn?
Vaak kunnen we kiezen: korte-termijn plezier of lange-termijn nut en voldoening. Het tweede vergt nogal eens dat je ‘jezelf geweld aandoet’, weerstanden overwint, behoeftes onderdrukt of ‘jezelf bij elkaar raapt’. Dat is vermoeiend, het kan zelfs uitputtend zijn. Zo bleek uit een onderzoek** dat hongerige mensen die alleen radijsjes mochten eten en van een schaal geurige chocoladekoekjes moesten afblijven, het vervolgens minder lang volhielden bij een vervelende puzzeltaak: door het beheersen van hun verlangen naar de koekjes waren ze mentaal uitgeput. Zelfbeheersing blijkt zelfs letterlijk energie te kosten: het vreet glucose, de energieleverancier van het lichaam en de hersenen. Maar ja, zoals je moeder vroeger al zei: als je wat wilt bereiken, kun je niet alsmaar doen waar je zin in hebt en vretend, drinkend, seksend en voor de tv hangend door het leven gaan. Je moet jezelf af en toe vermannen en een schop onder je kont geven.
Onderzoek*** wijst erop dat mensen dit eerder doen als ze geloven in vrije wil dan als ze geloven dat alles al is bepaald of voorbestemd – hetzij door God, karma, een hoger plan, of new-age-achtig ‘omdat de dingen gaan zoals ze gaan, in hun eigen tempo’; hetzij doordat je genen en je geschiedenis bepalen wat je doet en je zelf alleen maar de illusie hebt dat je dit kiest. Eerder was al gebleken dat mensen die geloven in predestinatie vaker de boel bedonderen bij een test of geld stelen als ze de kans krijgen, en zich minder behulpzaam gedragen dan mensen die in vrije wil geloven. Nu blijkt ook dat de vrijheids-gelovigen betere prestaties leveren op hun werk. Werknemers van een uitzendbureau werden beoordeeld door hun directe leidinggevende op hun werkplek, op verschillende kenmerken zoals inzet, prestatie, betrouwbaarheid en positieve invloed op anderen. Hoe meer een werknemer geloofde in vrije wil, des te positiever werd deze beoordeeld – terwijl de leidinggevende helemaal niets wist over de levensfilosofie van de werknemer. Mensen die geloven in vrije wil gedragen zich dus niet alleen moreler en socialer, maar zijn ook effectiever op de werkvloer.
Uit aanvullende gegevens bleek dat dit niet verklaard kon worden door andere kenmerken, zoals vitaliteit, optimisme of arbeidsmoraal. De onderzoekers verklaren hun resultaten op basis van de redenering dat een goede arbeidsprestatie zelfbeheersing vraagt, net als moreel gedrag: niet te makkelijk toegeven aan je impulsen, maar even doorbijten. Omdat dit vervelend en vermoeiend is, zullen mensen die niet in vrije wil geloven, eerder toegeven aan hun luimen; zij nemen aan dat het ‘toch al bepaald is’ wat ze doen en hoe het verder gaat, dus de inspanning van wilscontrole lijkt zinloos. (En misschien werkt het ook wel omgekeerd: dat mensen die slecht zijn in zelfcontrole gaan geloven dat ze eigenlijk geen keus hebben, om zichzelf te sussen of hun gedrag te rechtvaardigen.)
Deze onderzoeksresultaten illustreren een cruciaal kenmerk van keuzevrijheid. In de woorden van onderzoeker Roy Baumeister: ‘De meeste mensen denken dat “vrije wil” betekent dat je kunt doen wat je wilt. Maar het is juist andersom: we gebruiken onze vrije wil om ons in te houden.’ Immers, als je alleen maar doet wat ‘je gevoel je ingeeft’ ben je net zo onvrij als andere dieren, die hun instincten volgen en geen keus hebben. Het is helemaal geen lolletje om vrij te zijn...
* Deze column is verschenen in Intermediair en staat tevens in Menselijke gebreken voor gevorderden van Roos Vonk (Scriptum, 2011).
** Muraven, M. & Baumeister, R.F. (2000). Self-Regulation and Depletion of Limited Resources: Does Self-Control Resemble a Muscle? Psychological Bulletin, 126, 247-259.
*** Stillman, T.F. e.a. (2010). Personal philosophy and personnel achievement. Social Psychological and Personality Science, 1, 43-50.